Lokalita Skalka
Nejproslulejší archeologickou lokalitou v Předmostí je Skalka, která tvořila výraznou dominantu předmostského návrší. Vápencová skála ve tvaru homole vystupovala 17 metrů nad okolní terén (byla údajně vyšší než věž kostela v Předmostí) a nabízela důležitý rozhled po krajině, kudy táhla stádní zvěř. Dobové zprávy uvádějí, že ještě v první polovině 19. století byla vyhledávaným výletištěm přerovských měšťanů, kterým poskytovala krásný výhled na půvabné prostranné údolí, od Lipníka a Hranic táhnoucí se k Hostýnu a odtud ke Kroměříži, k Tovačovu a Olomouci. Avšak bohatá zásoba vápence a kvalitní cihlářské hlíny (spraší) znamenala nejen zkázu přírodní scenerie, ale také archeologického naleziště. Masivní průmyslovou těžbou zahájenou v druhé polovině 19. století bylo vápencové jádro Skalky zcela odtěženo. Současně s těžbou vápence narůstal i odkop spraší po obvodu Skalky. O tom, že se jednalo o bohaté zásoby cihlářské hlíny, svědčí založení tří cihelen, které obkroužily předmostské návrší na přelomu 19 a 20. století (kronikářské záznamy uvádějí v prvních desetiletích 20. století roční produkci 14 milionů kusů cihel). Odtěženou lokalitu překrylo v 80. letech 20. století panelové sídliště. Skalku nám v současnosti připomíná pouze vystupující vápencový blok v přilehlém parku. nacházející se v jižní části rozsáhlého sprašového návrší. Zdejší světoznámé nálezy, především z období mladého paleolitu, kultury gravettienu (v Předmostí datované hlavně do jeho vrcholné fáze 27 000-25 000 let před dneškem), byly odkrývány v postupně těžených sprašových souvrstvích.
Poprvé na bohaté kosterní pozůstatky pleistocénní fauny, zejména mamutů, upozornil již v 16. století slavný přerovský rodák Jan Blahoslav (1523-1571) ve své Gramatice české z r.1571 větou „Ještě veliké kosti obrů ve vršku pod Skalkou Předmosteckou vykopávají, zuby tak veliké jako pěst, jako hlava člověčí etc., žebra jako břevce i rohy veliké též se nalézaly...“. O nálezy velkého množství kostí „diluviální“ fauny, často tehdy průmyslově „využívaných“ k výrobě spodia místními cukrovary, však ve druhé polovině 19. století začali projevovat zájem i první specialisté. Jako prvý badatel si zdejších pozoruhodných nálezů, odkrývaných především ve sprašových hlinících na pozemcích místního občana Josefa Chromečka, povšiml „otec moravské archeologie“ Jindřich Wankel (1821-1897) r.1879. Ten zde poprvé prozkoumal rozsáhlé akumulace mamutích kostí, někdy jakoby záměrně roztříděných podle jednotlivých druhů (kly, stoličky, lopatky atd.). Doprovázely je štípané kamenné nástroje, někdy i kostěné artefakty s rytou geometrickou výzdobou. V roce 1884 pod jednou z mamutích stehenních kostí nalezl prvý pozůstatek paleolitického člověka – část lidské čelisti.
Od r.1882 se výzkumů na Skalce účastnil i další tehdejší expert na „diluviální“ období (paleolit), středoškolský učitel Karel Jaroslav Maška (1851-1916). V osmdesátých letech 19. století spolu s Martinem Křížem (1841-1916) oponoval významnému dánskému badateli J. J. Steenstrupovi, který Předmostí navštívil. Ten zastával tehdy rozšířenou teorii o nesoučasnosti pleistocénního člověka s mamutem. Maška však proslul zejména nejdůležitějším předmosteckým nálezem z roku 1894 – objevem minimálně 20 koster příslušníků populace mladopaleolitických lovců, dle současných poznatků nositelů nejrozvinutější kultury mladého paleolitu – gravettienu, respekt. její středoevropské varianty, zvané pavlovien. Dodnes jde o největší objevenou akumulaci koster lidí anatomicky moderního typu (Homo sapiens sapiens) z té doby. Objev byl tehdy interpretován jako hromadný hrob. Neúplnost koster a jejich nepravidelné uložení by však mohly spíše naznačovat opakované pohřbívání v delší časové perspektivě. Shromážděný cenný antropologický materiál byl na konci druhé světové války takřka zničen požárem v mikulovském zámku. Nálezy však byly naštěstí ve třicátých letech 20. století zdokumentovány v monografii Jindřicha Matiegky s příznačným názvem „Homo předmostensis“. Tohoto názvu Maška použil ve snaze zdůraznit lokální a rodový vývoj, nikoliv snad stanovit novou lidskou „rasu“.
Mimořádné výsledky Maškových odkryvů v Předmostí upoutaly pozornost ždánického notáře Martina Kříže (1841-1916), který zde ještě r.1894 zahájil vlastní výzkum. V roce 1895 objevil lidskou lebku, dva zlomky čelistí a další lidské kosti. Právě on objevil, kromě dalších ozdobných a uměleckých předmětů pavlovienské kultury, dva zřejmě nejvýznamnější paleolitické umělecké artefakty nalezené v Předmostí – slavnou rytinu ženy na mamutím klu („předmosteckou venuši“) a reliéfní řezbu mamuta z téhož materiálu.
Počátkem 20. století těžba spraší v Předmostí významně pokročila. Pouze v prostoru pod hřbitovem zůstaly nedotčené kulturní vrstvy uchovány pro budoucí výzkum. V letech 1924 až 1935 zde pokračoval v záchranných výzkumech jeden z nejvýznamnějších badatelů na poli moravského paleolitu, kustod paleolitických sbírek Moravského muzea v Brně Karel Absolon (1877-1960), který prozkoumal v ploše mezi bývalou vápencovou homolí Skalky a starým hřbitovem mamutí skládku, poblíž pak ještě koncentraci štípaných nástrojů z radiolaritu. V té době byla objevena i vzácná drobná soška rosomáka z pálené hlíny. Zkoumanou plochu systematicky odkrýval v pravidelných pásech a v r.1928 zde odkryl další lidskou kostru, čímž se množství objevených tělesných pozůstatků paleolitických lidí v Předmostí dostalo k minimálnímu počtu 25 jedinců. V roce 1924 Karel Absolon pověřil zachraňovacími výzkumy v Předmostí i zakladatele pravěkých sbírek přerovského muzea, ředitele školy Antonína Teličku (1866-1925), po jehož předčasné smrti byly jím zachráněné paleolitické nálezy převezeny do Moravského muzea v Brně. Na Teličkových výzkumech se též podílel jeho švagr, další z amatérských archeologů moravského paleolitu, učitel Jan Knies (1860-1937).
Za druhé světové války projevily německé orgány zájem o výzkum moravských paleolitických památek, ovšem svými specialisty. Při západní straně severovýchodního nároží hřbitova tak v r.1943 Hermann Schwabedissen odkryl kontrolní profil se zachycenou kulturní vrstvou gravettienu. Další profil pod zdí severovýchodního nároží, tentokrát při východní straně, odkryl až v r. 1971 Bohuslav Klíma a naposledy před zahájením prací na novém památníku pak v r.1992 Jiří Svoboda, oba pracovníci Archeologického ústavu AV ČR v Brně, posledně jmenovaný pro potřeby korelace se stratigrafií (sledu vrstev) severnější lokality Hradisko. Oba zmínění archeologové rovněž prováděli v souvislosti s výstavbou panelového sídliště v Předmostí v letech 1982-1983 záchranný archeologický výzkum až na samém jihovýchodním okraji lokality Skalka (při souběhu dnešních ulic Hranická a Teličkova), kde zachytili paleolitické vrstvy (narozdíl od centrální oblasti Skalky, kde zůstala kulturní vrstva pavlovienu nedotčena již jen na místě hřbitova).
Hromadný hrob lovců mamutů na Skalce
Nejvýznamnějším objevem učiněným v Předmostí je hromadný hrob (označovaný také jako pohřební areál) populace lovců mamutů z doby asi před 26 000-27 000 lety. Tento světově ojedinělý nález učinil a zdokumentoval v roce 1894 badatel K. J. Maška. Na ploše 4,0 x 2,5 m objevil dvacet lidských koster. Mezi nimi byly dvě kostry dívek ve věku 10-12 let a 15-16 let, sedm koster dětí do věku 10 let a tři kostřičky kojenců od 2 do 6 měsíců. Z dorostlých nebo téměř dospělých jedinců byly tři ženy a čtyři muži. Nejstarší muž dosáhl věku 50 let a měřil 180 cm. Dodnes se jedná o největší objevenou akumulaci koster lidí anatomicky moderního typu, Homo sapiens sapiens, z té doby (jen pro srovnání: nejvíce hrobů v Evropě pochází z Itálie, kde se dosud v 50 hrobech našlo celkem na 60 jedinců). Pohřebiště se nacházelo při západním úpatí Skalky.
Masiv Skalky, ozařovaný posledními paprsky zapadajícího slunce, zřejmě sehrál určující roli při výběru pohřebního místa. Hrob objevený v roce 1894 tvořila mělce zahloubená jáma. Lidské kosti, které ji naplňovaly do výše 30 cm, byly v severní části překryty vápencovými kameny. Kosterní pozůstatky lidí většinou nejevily žádné známky porušení úložných poměrů. Několik se jich nacházelo mimo hrobový areál v místech, kde chyběl kamenný záklop – zřejmě rozvlečených drobnými šelmami. K záklopu hrobu patřily také dvě symetricky uložené mamutí lopatky a dvě mamutí spodní čelisti a lopatky situované u jižního okraje hrobu. Nedaleko byly také nalezeny zbytky medvědí lebky. Lidské kostry ležely z větší části ve skrčené poloze, ale některé i přes sebe, převážně hlavou k severu. K zajímavostem patří zjištění umělého obrusu na druhých a třetích stoličkách, který byl dobře patrný na všech lebkách dospělých a mladistvých. Obrus byl zřejmě způsoben drobným plochým valounkem, který byl nošen v puse a pravděpodobně, jako dnešní žvýkačka, podporoval vyměšování slin.
V hrobové jámě nebyly nalezeny žádné ozdoby či pracovní výbava. Důležitým se ale jeví nález velkého kruhovitého terče se středovým otvorem, vyřezaného z deskovitého písčitého jílovce. Jedná se nejen o doklad zvládnutí technologie zpracování kamene vrtáním, ale patrně měl i kultovní význam. Např. dva provrtané kamenné kruhy byly objeveny roku 1891 v hrobu šamana ve Francouzské ulici v Brně. V širším prostoru Euroasie se podobné kruhy používaly ke kultovním účelům ještě v historických dobách.
Akumulace dvou desítek lidských koster, dospělých i dětí, navíc pohřbených v otevřené krajině a nikoliv v jeskyni, je mimořádný jev představující největší „vzorek“ populace lovců mamutů nalezený v jedné lokalitě. Těla byla pravděpodobně pohřbívána postupně, v relativně krátkém časovém období. Rozptýlené lidské kosti v kulturních vrstvách mohou také znamenat, že zesnulí mohli být ukládáni na úrovni země, nebo nad zemí, a jen vybrané zbytky do země. Kromě kosterních pozůstatků nalezených v hromadném hrobě bylo v průběhu let 1882–1895 nalezeno při výzkumech v Předmostí ještě dalších 9 osamocených antropologických fragmentů. Ty byly roztroušeny v širším severozápadním pásu podél masivu Skalky. Mezi kostrami nebyla prokázána biologická příbuznost, otevřená zůstává i otázka možného křížení moderních lidí a neandrtálců.
Po více než sto let od slavného Maškova objevu se vyvíjely a měnily představy o kultuře, sociální struktuře a schopnostech mladopaleolitických loveckých společností. Stavbou těla to byli atletičtí lidé, nijak výrazně se neodlišující od současné populace. Na základě vyhodnocení nálezových okolností z Předmostí a obdobných lokalit si musíme také poopravit vžitou představu spoře oděných a zpustle působících jedinců, jak je známe z mnoha starších vyobrazení. Vybudování stabilnějšího tábořiště vedlo k usedlejšímu způsobu života a tím i k výraznému rozvoji umění a dalších technologií. Vysokou znalost šití oděvů z kůží dokládá mimo jiné četnost nalezených kostěných šídel. Oděvy šité šídlem a šlachou, patrně zdůrazněny ozdobnými přišívkami, musely dostatečně chránit tělo v studeném zimním období. Z Předmostí je doložena široká škála předmětů představující osobní ozdoby. Byly nalezeny závěsky z provrtaných oblázků, ulit a zubů zvířat jako součásti náhrdelníků. Doloženy jsou závěsky z mamutoviny ve tvaru korálků s řezbou, zdobené zápony či čelenky z mamutoviny, vlasové jehlice, spínadla oděvů apod. Úpravě vlasů byla patrně věnována zvýšená pozornost, jak např. dokazuje hlavička ženy z Dolních Věstonic se zdůrazněnými vyčesanými vlasy. Ke zkrášlení a k rituálním účelům se hojně využívalo přírodních barviv. Z nalezišť jižní Moravy je doložena znalost tkaní textilií a první keramické výrobky.
Předmostské sídliště mělo ideální polohu. Rozkládalo se na mírném prosluněném svahu, krytém od ostrých severovýchodních větrů sprašovým hřebenem spojujícím Skalku s Hradiskem. Mohlo se skládat z několika obydlí připomínajících stany kryté kůží a mnoha ohnišť. Na okrajích sídliště se hromadily skládky kostí, podobné té, která je odkryta v Památníku lovců mamutů. Společnost lovců žila pravděpodobně v rodovém uspořádání, v jehož rámci existovaly rodiny. Lov větší zvěře, mamutů obzvlášť, svědčí o vyšší úrovni vnitřní organizace. Také se předpokládá zásadní rozvoj šamanismu a zřejmě i totemismu. Šamani zprostředkovávající komunikaci reálného světa se světem duchů měli ve společnosti významné postavení. Byli léčiteli i věštci zajišťujícími skupině přízeň duchů lovených zvířat. Některé rituály mohly souviset s plodností žen, mateřstvím, narozením, smrtí, lovem a klimatem. V Předmostí jsou toho důkazem nalezené figurky sedících těhotných žen, rytina ženy v mamutím klu, plastika mamuta, figurka rosomáka aj. Určitým dokladem, který můžeme dát do souvislosti s možným šamanismem je již zmíněný provrtaný kotouč z písčitého jílovce, případně část lopatkovitého nástroje ze silné mamutí kosti připomínající kyj. Nálezové zmínky o uhlících na kostrách mohou vypovídat o kontaktu vybraných lidských pozůstatků v hrobovém lůžku s ohněm. Naši fantazii o rituálním významu může také jitřit medvědí lebka odkrytá v těsné blízkosti hrobového areálu.